روزشمار تحلیلی زندگی صادق هدایت

صادق هدایت (تولّد: 28 ‏بهمن 1281 ‏‎در ‏تهران - مرگ: 19 ‏‎فروردین 1330 در پاریس)، نویسنده، ‏مترجم ‏‎و روشن‌فکر ‏ایرانی ‏‎است‎.‎
صادق هدایت از پیش‌گامان داستان‌نویسی ‏نوین ایران ‏‎و یک روشن‌فکر برجسته بود. برترین ‏اثر ‏‎وی ‏رمان «‏‎بوف کور» ‏است ‏‎که آن را مشهورترین و درخشان‌ترین ‏اثر ادبیّات ‏‎داستانی معاصر ‏ایران ‏‎دانسته‌اند. حجم ‏آثار ‏‎و ‏مقالات نوشته‌شده درباره‌ی ‏‎نوشته‌ها، ‏نوع زندگی ‏‎و خودکشی صادق هدایت؛ بیان‌گر ‏تأثیر ‏‎ژرف او بر جریان روشن‌فکری ‏ایران ‏‎است‎.‎‏ هرچند شهرت عامّ هدایت؛ نویسندگی است، امّا آثاری از نویسندگان ‏بزرگ ‏‎را نیز ‏ترجمه ‏‎کرده‌ است‎.‎
صادق هدایت در 17 فوریه 1903 (28 ‏بهمن1281) در ‏تهران ‏‎در خانواده‌ای اصل‌ و نسب‌‏دار ‏‎و متشخّص ‏متولّد ‏‎شد. پدرش هدایت‌قلی‌خان (اعتضادالمُلک) و ‏نام ‏‎مادرش نیّرالمُلوک (نوه‌ی مُخبرالسّلطنه‌ی هدایت) نوه‌عموی اعتضادالمُلک بود. جدّ اعلای صادق هدایت، رضاقلی‌خان هدایت از رجال ‏معروف ‏‎عصر ناصری و صاحب کتاب‌هایی چون: «مجمع الفصحا» و «اجمل‌الّتواریخ» بود. صادق؛ کوچک‌ترین فرزند ‏خانواده ‏‎بود و دو برادر و سه خواهر بزرگ‌تر از خود داشت‎.‎
صادق هدایت؛ ‏تحصیلات ابتدایی ‏‎را در «مدرسه‌ی علمیّه‌»ی ‏تهران ‏‎گذارند. در ‏سال 1293 ‏‎به «دارالفنون» رفت ولی در ‏سال 1295 ‏‎به خاطر ‏بیماری ‏‎چشم‌؛ ‏مدرسه ‏‎را ترک ‏کرد ‏‎و در 1296 در مدرسه‌ی «سن‌لویی» که مدرسه‌ی فرانسوی‌ها بود به ‏تحصیل ‏‎پرداخت. به گفته‌ی خود هدایت؛ ‏اوّلین ‏‎آشنایی‌اش با ‏ادبیّات جهانی ‏‎در این ‏مدرسه ‏‎بود. او به کشیش آن ‏مدرسه، درس فارسی ‏‎می‌داد و کشیش هم او را با ‏ادبیّات جهانی ‏‎آشنا می‌کرد. در همین ‏مدرسه، ‏‎صادق به ‏علوم ‏‎خفیّه و متافیزیک علاقه ‏پیدا ‏‎کرد. این علاقه بعدها هم ادامه ‏پیدا کرد ‏‎و هدایت نوشتارهایی در این ‏مورد انتشار ‏‎داد.‏
در همین ‏دوران، ‏‎صادق هدایت؛ گیاه‌خوار ‏شده ‏‎بود و به اصرار و پند بستگانش توجّهی نمی‌کرد و کتابی در فواید گیاه‌خواری نیز نوشت. او تا ‏پایان عمر، ‏‎گیاه‌خوار باقی‌ماند‎‏. بزرگ ‏‎علوی در این ‏باره ‏‎می‌نویسد: «یک بار دیدم که در کافه لاله‌زار یک نان گوشتی را که به ‏زبان روسی «‏‎بولکی» می‌گفتند، به این قصد که لای آن شیرینی است، ‏گاز ‏‎زد و ناگهان چشم‌هایش سرخ شد، ‏عرق ‏‎به پیشانی‌اش ‏نشست ‏‎و داشت قِی می‌کرد که دست‌مالی از جیبش بیرون آورد و لقمه‌ی نجویده را در آن تف کرد.»‏
‏ در ‏سال 1303 ‏‎در حالی که هنوز مشغول ‏تحصیل ‏‎در ‏مقطع متوسّطه ‏‎بود، دو ‏کتاب کوچک انتشار ‏‎داد: «انسان و حیوان» که راجع به مهربانی با حیوان‌ها و فواید گیاه‌خواری ‌است و تصحیحی از رباعیّات ‏خیّام ‏‎با ‏نام «‏‎رباعیّات ‏خیّام» ‏‎به ‏هم‌راه ‏‎مقدّمه‌ای مفصّل‎.‎
هدایت در 1304 ‏تحصیلات متوسطه ‏‎را به ‏پایان ‏‎رساند و با ‏اوّلین گروه ‏‎دانش‌آموزان اعزامی به ‏خارج ‏‎راهی بلژیک شد و در رشته‌ی ‏مهندسی ‏‎به ‏تحصیل ‏‎پرداخت. در همین ‏سال، ‏‎قطعه ای به نام «مرگ» که آن را در شهر «گان» نوشته بود، در روزنامه‌ی «ایران‌شهر» که در ‏آلمان ‏‎منتشر می‌شد به ‏چاپ ‏‎رساند و مقاله‌ای به فرانسوی به ‏نام «‏‎جادوگری در ایران» در مجله‌ی «له‌ویل دلیس» چاپ کرد.‏
هدایت از وضع ‏تحصیل ‏‎و رشته‌اش در بلژیک راضی نبود و مترصّد بود که خود را به ‏فرانسه ‏‎و از آن جا به پاریس که آن ‏زمان مرکز تمدّن غرب ‏‎بود برساند. سر‏انجام ‏‎در 1306 پس از ‏تغییر رشته ‏‎و دوندگی فراوان به پاریس منتقل شد. در همین ‏سال ‏‎نسخه‌ی کامل‌تری از ‏کتاب «‏‎انسان و حیوان» با ‏نام «‏‎فواید گیاه‌خواری» با مقدمّه‌ی ‏«حسین ‏‎کاظم‌زاده‌ی ایران‌شهر» به ‏چاپ ‏‎‏‌رساند.‏
هدایت در ‏سال 1307 ‏‎اقدام به خودکشی در رود «مارن» کرد، لیکن یک ‏قایق ‏‎ماهی‌گیری او را نجات داد. در همین ‏دوران ‏‎در پاریس با دختری به ‏نام «‏‎ترِز» دوست بود. صادق در ‏مورد ‏‎خودکشی‌اش به برادرش «‏محمود» ‏‎‏‌نوشت: «یک دیوانگی کردم به خیر گذشت!» ادّعا شده ‌است که راجع به خودکشی نخستش؛ توضیحی به هیچ‌ کس نداده‌ است. امّا «م. فرزانه» سال‌ها ‏بعد ‏‎از ‏زبان ‏‎هدایت (سال‌ها ‏بعد ‏‎از خودکشی اوّلش‎‏) نقل ‏‎می‌کند که ‏علّت ‏‎خودکشی، مسائل عاطفی بوده ‌است.‏
هدایت،‌ نخستین نمونه‌های داستان‌های ‏کوتاهشرا در همان ‏سال ِ ‏‎خودکشی‌اش نوشت. او نمایش‌نامه‌ی «پروین ‏دختر ‏‎ساسان» و ‏داستان کوتاه «‏‎مادلن» را در همین ‏دوران ‏‎نوشت. پس از خودکشی نیز ‏داستان معروف «‏‎زنده به گور» و «اسیر فرانسوی» و رساله‌ی طنزآمیز «البعثة الاسلامیه فی بلاد الافرنجیه» (یا «کاروان اسلام») را نوشت‎.‎
هدایت در ‏سال 1309‏‎، بی آن که تحصیلاتش را به ‏پایان ‏‎رسانده باشد، به ‏تهران ‏‎بازگشت و در ‏بانک ملّی ‏‎مشغول به ‏کار ‏‎شد. لیکن از وضع کارش راضی نبود و در نامه‌ای به «تقی ‏رضوی» - ‏‎که دوستی‌شان در ‏دوران متوسّطه آغاز شده ‏‎بود - و در آن زمان در پاریس می زیست، از ‏حال ‏‎و ‏روز ‏‎خود شکایت ‌کرده است. دوستی با ‏«حسن ‏‎قائمیان» - که پس از ‏مرگ ‏‎هدایت خود را وقف شناساندن او ‏کرد - ‏‎در ‏بانک ملّی ‏‎اتّفاق افتاد. در همین ‏سال، مجموعه داستان «‏‎زنده‌ به ‌گور» و نمایش‌نامه‌ی «‏پروین دختر ‏‎ساسان» را در ‏تهران ‏‎منتشر کرد و با ‏«مسعود ‏‎فرزاد، ‏بزرگ ‏‎علوی و مجتبی مینوی» آشنا ‏شد ‏‎و گروهی را به نام ‏«گروه ‏‎رُبعه» بنیاد گذاشتند. در آن ‏دوران گروهی ‏‎از ادیبان کهنه‌کار بودند که به آن‌ها «ادبای سبعه» می‌گفتند و به گفته‌ی مجتبی مینوی، «هر ‏مجلّه ‏‎و ‏کتاب ‏‎و روزنامه‌ای که به ‏فارسی ‏‎منتشر می‌شد، از ‏آثار قلم ‏‎آن‌ها خالی نبود.» این ‏هفت ‏‎تن که در واقع بیش‌تر از ‏هفت ‏‎تن بودند؛ شامل کسانی چون: «محمّدتقی بهار، ‏عباس ‏‎اقبال آشتیانی، رشید یاسمی، ‏سعید ‏‎نفیسی، بدیع‌الزّمان فروزان‌فر و ‏محمّد ‏‎قزوینی» می‌شد‏‎‏. هدایت و دوستانش، نام «گروه ‏‎ربعه» ‏‎را ‏برای ‏‎دهن‌کجی به این افراد (که به ‏نظر ‏‎ایشان کهنه‌پرست بودند‎‏) انتخاب ‏‎کردند. گفت و گو و دیدارهای ‏گروه ‏‎ربعه در رستوران‌ها و کافه‌های ‏تهران ‏‎بود. بعدها نیز افراد دیگری چون: «پرویز ناتل خانلری، عبدالحسین نوشین، غلام‌حسین مین‌باشیان و نیمای یوشیج» به این ‏گروه اضافه ‏‎شدند. این ‏گروه ‏‎به فعّالیّت‌های ادبی و ‏فرهنگی ‏‎پرداختند و آثاری ‏چند ‏‎در این سال‌ها با ‏هم‌کاری ‏‎هم‌دیگر ‏انتشار ‏‎دادند. مینوی درباره‌ی این ‏دوران ‏‎می‌گوید: «ما با تعصّب ‏جنگ ‏‎می‌کردیم و ‏برای تحصیل آزادی ‏‎می‌کوشیدیم و ‏مرکزِ ‏‎دایره‌ی ما صادق هدایت بود.» سال‌های 1310 تا 1314 ‏برای ‏‎هدایت دورانی پربار محسوب می‌شود و ‏آثار تحقیقی ‏‎و داستانی بسیاری ‏انتشار ‏‎داد‎.‎
هدایت، «انیران» را با ‏هم‌کاری «بزرگ ‏‎علوی و شین پرتو» نوشت. مجموعه‌ی داستان‌های ‏کوتاه «‏‎سایه‌روشن»؛ نمایش‌نامه‌ی «مازیار» با مقدّمه‌ی مینوی، ‏«کتاب ‏‎مستطاب وغ‌وغ ساهاب» با ‏هم‌کاری مسعود ‏‎فرزاد و ‏مجموعه ‏‎داستان‌های ‏کوتاه «‏‎سه ‏قطره ‏‎خون» و چندین ‏داستان کوتاه ‏‎دیگر در این ‏دوران ‏‎به ‏چاپ ‏‎رساند. در این ‏دوران، ‏‎شور میهن‌دوستی و بیگانه‌ستیزی در بسیاری از ‏آثار ‏‎وی ‏موج ‏‎می‌زند.‏
هم‌چنین هدایت ‏برای اوّلین ‏‎بار در ‏ایران ‏‎اقدام به جمع‌آوری متل‌ها و داستان‌های عامیانه ‏کرد ‏‎و «اوسانه‌ها» و ‏کتاب ‏‎‏«نیرنگستان» را در این ‏موضوع ‏‎به ‏چاپ ‏‎رساند. به علاوه طیّ دو ‏مقاله ‏‎در مجلّه‌ی «سخن» راجع به فولکلور و ‏ادبیّات ‏‎توده مطالبی نوشت. مجلّه‌ی ‏«موسیقی» ‏‎را هم در این ‏دوران ‏‎بنا نهاد. هدایت در خلال این سال‌ها به ترجمه‌ی آثاری از چخوف و نویسندگان دیگر نیز ‏پرداخت ‏‎و هم‌چنین در ‏کتاب «‏‎رباعیّات ‏خیّام» تجدید ‏نظر کرد ‏‎و آن را مفصّل‌تر با عنوان «ترانه‌های ‏خیّام» انتشار ‏‎داد. سفرنامه‌ای هم راجع به سفرش به ‏اصفهان ‏‎به ‏نام «اصفهان نصف جهان» ‏‎نوشت‎.‎
هدایت در ‏سال 1315 ‏‎به ‏هم‌راه ‏‎«شین پرتو» به ‏هند ‏‎رفت و در ‏آپارتمان ‏‎او ‏اقامت ‏‎کرد. در ‏هند ‏‎به فراگیری ‏زبان ‏‎پهلوی نزد دانش‌مند پارسی‌ «بهرام گور انکلساریا» ‏(از ‏پارسیان ‏‎هند) پرداخت ‏‎و «کارنامه‌ی اردشیر پاپکان» را در ‏هند ‏‎از پهلوی به ‏فارسی ترجمه ‏‎کرد. در طیّ ‏اقامت ‏‎خود در بمبئی ‏اثر معروف ‏‎خود «بوف کور» را با ‏دست ‏‎بر ‏روی کاغذ ‏‎استنیسل نوشته، به ‏صورت ‏‎پلی‌ کپی در پنجاه ‏نسخه انتشار ‏‎داد و ‏برای دوستان ‏‎خود فرستاد. از ‏جمله ‏‎نسخه‌ای ‏برای ‏‎مجتبی مینوی که در لندن ‏اقامت ‏‎داشت و نسخه‌ای ‏برای ‏‎جمال‌زاده که آن ‏زمان ‏‎در ژنو بود،‌ فرستاد. عدّه‌ای ‏داستان ‏‎بوف کور را ‏محصول حال ‏‎و هوای ‏هند ‏‎می‌دانند، لیکن چنان که از گفت و گوهای هدایت و فرزانه برمی‌آید؛ هدایت ‏کار روی ‏‎این ‏اثر ‏‎را از سال‌ها ‏پیش ‏‎شروع ‏کرده ‏‎بود و به قول خود هدایت در گلویش گیر ‏کرده ‏‎بود. در نسخه‌ی پلی‌کپی‌ بوف کور که در ‏هند انتشار ‏‎داد؛ ‏نوشته ‏‎بود که ‏چاپ آن ‏‎در ‏ایران ممنوع ‏‎است. علاوه بر این‌ها هدایت، دو ‏داستان ‏‎به ‏زبان ‏‎فرانسوی به نام «‏Lunatique‏» (هوس باز) و «‏‎Sampingue‎‏» (سامپینگه)در ‏هند ‏‎به ‏چاپ ‏‎رساند.‏‎
صادق هدایت در ‏سال 1316 ‏‎از ‏هند ‏‎بازگشت و دوباره در ‏بانک ملّی ‏‎مشغول به ‏کار ‏‎شد‎‏. سال بعد ‏‎از ‏بانک ملّی ‏‎استعفا داد و در ‏وزارت فرهنگ استخدام ‏‎شد. او تا ‏سال 1320 ‏‎که متّفقین ‏ایران ‏‎را اشغال کردند به فعّالیّت‌های ادبی ‏پرداخت ‏‎و چندین ‏داستان ‏‎و ‏مقاله انتشار ‏‎داد. «کارنامه‌ی اردشیر بابکان» را در مجلّه‌ی ‏موسیقی ‏‎و «گجسته ابالیش» (ترجمه از ‏متن ‏‎پهلوی) را جداگانه در ‏انتشارات ‏‎ابن سینا چاپ ‏‎کرد. با وجود این، بوف کور هم‌چنان در ‏ایران ‏‎منتشر نشده بود. در ‏سال 1320 ‏‎هدایت در دانش‌کده‌ی ‏هنرهای زیبا ‏‎با سمت ‏مترجم استخدام ‏‎شد. با اشغال ‏ایران ‏‎به ‏دست ‏‎متّفقین و ‏باز شدن فضای سیاسی ،‎بوف کور به ‏صورت ‏‎پاورقی در روزنامه‌ی ‏ایران ‏‎به ‌صورت سانسورشده به ‏چاپ ‏‎رسید. در ‏سال 1321 ‏‎مجموعه‌ی «سگ ول‌گرد» را ‏انتشار ‏‎داد و ترجمه‌هایی از «شهرستان‌های ‏ایران»، «گزارش ‏‎گمان‌شکن» و «یادگار جاماسپ» از پهلوی به ‏فارسی صورت ‏‎داد‎‏.‏
بعد ‏‎از 1320 تا 1324 و ‏پایان جنگ جهانی دوم؛ ‏‎انتقادهای ‏اجتماعی ‏‎صادق هدایت شدّت ‌گرفت‎‏. داستان بلند «‏‎حاجی‌آقا» و ‏داستان کوتاه «‏‎آب زندگی» و مجموعه‌ی «ولنگاری» که ‏همه ‏‎مضامین ‏اجتماعی ‏‎دارند، در این ‏دوران ‏‎به ‏چاپ ‏‎رسیدند. علاوه بر این فعّالیّت‌ها هدایت به ‏نوشتن ‏‎مقاله‌های ‏نقد ‏‎ادبی و ترجمه‌ی آثاری از کافکا نیز ‏پرداخت ‏‎و در نشریّه‌های ‏مختلف ‏‎به ‏چاپ ‏‎رساند‎‏. چند اثر ‏‎دیگر پهلوی را هم ‏ترجمه ‏‎کرد. در ‏سال 1324 ‏‎هدایت سفری به تاشکند داشت و در ‏انجمن فرهنگی ایران ‏‎و شوروی از او تقدیر شد‎.‎
در این ‏دوران، ‏‎بسیاری از رفقای هدایت از ‏جمله: ‏‎علوی و عبدالحسین نوشین به حزب توده ‏پیوسته ‏‎بودند و در مجموع، ‏نشست ‏‎و برخاست وی با توده‌ای‌ها بیشتر ‏شده ‏‎بود و حتّی مقالاتی در روزنامه‌ی ‏«مردم» ‏‎که ارگان حزب توده بود، با ‏نام ‏‎مستعار به ‏چاپ ‏‎رساند. لیکن علی‌رغم اصرار سردم‌داران حزب هرگز به حزب توده نپیوست. پس از ‏پایان جنگ ‏‎و پیش‌ آمدن مسائل ‏آذربایجان؛ ‏‎هدایت از توده‌ای‌ها هم سرخورده شد و بیش از ‏پیش ‏‎به ‏شرایط ‏‎بدبین شد. بدبینی او به ‏شرایط ‏‎در نامه‌هایی که به جمال‌زاده و «شهید نورایی» نوشته ‌است، دیده می‌شود‏‎.‎
در ‏سال 1326 ‏‎به ‏نوشتن «‏‎توپ مرواری» ‏پرداخت ‏‎امّا این ‏اثر ‏‎تا پس از مرگش به ‏چاپ ‏‎نرسید. معروف‌ترین ‏نام ‏‎مستعار او که توپ مرواری هم ‏با ‏‎آن منتشر شد، «هادی صداقت» است. در 1327 مقاله‌ی «پیام کافکا» را به ‏صورت ‏‎مقدّمه‌ای بر ‏کتاب «گروه ‏‎محکومین» نوشته‌ی کافکا و ترجمه‌ی ‏حسن ‏‎قائمیان نوشت. در ‏سال 1329 ‏‎با ‏هم‌کاری حسن ‏‎قائمیان، ‏داستان «‏‎مسخ» کافکا را ‏ترجمه کرد ‏‎و در مجلّه‌ی سخن ‏انتشار ‏‎داد. در 12 آذر همان ‏سال، ‏‎با ‏گرفتن ‏‎گواهی ‏پزشکی (‏‎برای ‏اخذ ‏‎روادید) و فروختن کتاب‌هایش به ‏فرانسه ‏‎رفت. در طول ‏اقامت ‏‎در ‏فرانسه، ‏‎سفری به هامبورگ داشت و نیز سعی ‏کرد ‏‎به لندن برود که موفّق نشد. سرانجام در 19 فروردین 1330 در ‏آپارتمان ‏‎اجاری‌ا‌ش در پاریس با ‏گاز ‏‎خودکشی کرد. او نخستین نویسنده و ادیب ‏ایرانی ‏‎محسوب می‌شود که خودکشی ‏کرده ‏‎است. وی ‏چند روز قبل ‏‎از خودکشی، بسیاری از داستان‌های چاپ‌نشده‌اش را نابود ‏کرده ‏‎بود. هدایت را در قبرستان «پرلاشز» به ‏خاک ‏‎سپردند. مراسم خاک‌سپاری‌اش با ‏حضور ‏‎عدّه‌ای اندک  از ‏ایرانیان ‏‎و فرانسویان ‏صورت ‏‎گرفت‎.‎

شرح ‏حال ‏‎صادق هدایت به ‏قلم ‏‎خودش‎‏ :
من همان قدر از ‏شرح حال ‏‎خودم رم می‌کنم که در ‏مقابل ِ تبلیغات امریکایی‌مآبانه. آیا دانستن ‏تاریخ ‏‎تولّدم به ‏درد ‏‎چه کسی می‌خورد؟ اگر ‏برای ‏‎استخراج زایچه‌ام است، این ‏مطلب ‏‎فقط ‏باید ‏‎طرف توجّه خودم باشد، گرچه از ‏شما ‏‎چه پنهان، بارها از منجّمین مشورت کرده‌ام امّا ‏پیش بینی ‏‎آن‌ها هیچ ‏وقت حقیقت ‏‎نداشته. اگر ‏برای ‏‎علاقه‌ی خوانندگان است ‏باید اوّل ‏‎مراجعه به آرای ‏عمومی ‏‎آن‌ها ‏کرد؛ ‏‎چون اگر خودم ‏پیش‌دستی ‏‎بکنم مثل این ‏است ‏‎که ‏برای ‏‎جزئیات احمقانه‌ی زندگی‌ام قدر و ‏قیمتی ‏‎قایل ‏شده ‏‎باشم! به علاوه، خیلی از جزئیات ‏است ‏‎که همیشه ‏انسان ‏‎سعی می‌کند از دریچه‌ی ‏چشم دیگران ‏‎خودش را قضاوت بکند و از این ‏جهت، ‏‎مراجعه به عقیده‌ی خود آن‌ها ‏مناسب ‏‎تر خواهد بود. مثلاً اندازه‌ی اندامم را ‏خیّاطی ‏‎که برایم ‏لباس ‏‎دوخته، به‌تر می‌داند و پینه‌دوز سر ِ گذر هم به‌تر می‌داند که ‏کفش ‏‎من از ‏کدام ‏‎طرف ساییده می‌شود. این ‏توضیحات ‏‎همیشه مرا به یاد ‏بازار ‏‎چارپایان می‌اندازد که یابوی پیری را در معرض ‏فروش ‏‎می‌گذارند و ‏برای ‏‎جلب ‏مشتری ‏‎به ‏صدای بلند ‏‎جزئیاتی از سنّ و خصایل و عیوبش ‏نقل ‏‎می‌کنند. از این گذشته، ‏شرح حال ‏‎من، هیچ نکته‌ی برجسته‌ای در بر ‏ندارد. ‏‎نه ‏پیش‌آمد قابل ‏‎توجّهی در آن رخ ‏داده، ‏‎نه عنوانی داشته‌ام، نه ‏دیپلم ‏‎مهمّی در ‏دست دارم ‏‎و نه در ‏مدرسه، ‏‎شاگرد درخشانی بوده‌ام؛ بلکه بر‏عکس، ‏‎همیشه با عدم ‏موفّقیّت ‏‎رو به رو شده‌ام. در اداراتی که ‏کار ‏‎کرده‌ام، همیشه عضو مبهم و گم‌نامی بوده‌ام و روسایم از من، دل ِ ‏خونی ‏‎داشته‌اند به طوری که هر ‏وقت ‏‎استعفا داده‌ام با ‏شادی ‏‎هذیان‌آوری پذیرفته شده‌ است! ‏روی ‏‎هم رفته، ‏«موجود ‏‎وازده‌ی بی‌مصرف»، قضاوت ‏محیط ‏‎درباره‌ی من می‌باشد و شاید هم ‏حقیقت ‏‎در همین باشد‎.‎‏!‏
صادق هدایت در 19 فروردین ‏سال 1330 ‏‎در پاریس خودکشی کرد‎‏. آرام‌گاه ‏‎وی در گورستان پرلاشز پاریس واقع است‎.‎